Sáng 20/11, đúng ngày Nhà giáo Việt Nam (một sự sắp đặt "có ý tứ" theo nhà giáo Phạm Toàn), Hội Nhà văn Hà Nội tổ chức cuộc tọa đàm về tác phẩm Dế mèn phiêu lưu ký của nhà văn Tô Hoài. 

"Xúc cảm tâm hồn nhân loại"

Nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên cho rằng Dế Mèn phiêu lưu ký truyền tải được "xúc cảm tâm hồn nhân loại" (trích từ một câu nói của văn hào Nga Gogol), ở tâm lý tuổi thơ và tính hướng thiện.

Chủ tịch Hội Nhà văn Hà Nội có một so sánh ít ai nghĩ đến: "Năm 1941, ngẫu nhiên trong văn học Việt Nam xuất hiện hai nhân vật: Dế Mèn của Tô Hoài và Chí Phèo của Nam Cao. Chí Phèo đòi lương thiện làm người. Dế Mèn đi tìm thế giới cho người lương thiện. Cha đẻ của hai nhân vật là bạn thân của nhau. Bây giờ hậu duệ con cháu Chí vẫn đông khi tính thiện đang bị thách thức. Còn Mèn có ngoái nhìn phía sau vẫn thấy ít bước chân đi tiếp".

Với Dế Mèn phiêu lưu ký, khi viết về tâm tư của thế hệ mình và phản ánh xã hội của thời đại mình, Tô Hoài chọn thể loại truyện đồng thoại, hướng về tuổi thơ, mà tuổi thơ chính là một biểu hiện của tinh thần nhân loại. Lựa chọn đó đã đưa Tô Hoài đi đúng hướng, viết nên một tác phẩm, gọi là "kiệt tác" không biết có quá lời không, nhưng chắc chắn là tiêu biểu nhất của văn học thiếu nhi Việt Nam từ đó đến nay.

"Viết đồng thoại Dế Mèn phiêu lưu ký, tôi không biết phân tích nội dung cũng như cách viết thể loại như bây giờ. Tôi chỉ viết thực tế quanh tôi và tư tưởng lớp thanh niên như tôi. Mọi nhận xét và thói quen cũng như phong tục của con người, tôi đều đem dùng cho việc xây dựng nhân vật", nhà văn Tô Hoài chia sẻ năm 1969, những dòng này đăng trong cuốn truyện thiếu nhi của ông mới xuất bản trong tháng này - Chú Bồ Nông ở Sa-mác-can.

Cuộc ra đi và lý tưởng say mê của Dế Mèn chính là sự giác ngộ chính trị của thanh niên trong nước dưới ảnh hưởng của Mặt trận Dân chủ Đông Dương thời kỳ đó. Các nhân vật loài vật trong truyện có tư tưởng hướng đến "thế giới đại đồng" - một danh từ mà thời đó ai cũng thích nói.

Đó là chuyện cầm bút. Còn về xuất bản, Dế Mèn phiêu lưu ký ra năm 1941, nằm trong tủ sách Truyền bá của NXB Tân Dân, theo nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên là "vì xuất bản trong thời thuộc Pháp bị kiểm duyệt và cắt bỏ khá nhiều, sau này tác giả đã cố phục hồi theo trí nhớ để đưa vào". Theo nhà văn Lê Phương Liên, những đoạn bị cắt bỏ chủ yếu viết về thực dân Pháp, đã được bổ sung trong những lần in đầu tiên ở NXB Kim Đồng. Lần đầu là vào năm 1960. Đến nay, hầu như năm nào Dế Mèn phiêu lưu ký cũng được tái bản.

Tô Hoài tuổi 93 và gia đình

"Ông Dế Mèn" đến dự lễ kỷ niệm sáng 20/11 cùng vợ và 3 con. Đội chiếc mũ thổ cẩm trên đầu, Tô Hoài trông khỏe và tươi tắn hơn so với tưởng tượng của nhiều người, đặc biệt là so với tuổi tác của ông.

Hơi lạ là vợ ông - bà Cúc - luôn ngồi cách xa chồng một cái ghế. Lúc đầu cô con gái Sông Thao ngồi giữa hai ông bà, chăm sóc cho cha, trò chuyện và nâng cốc nước cho ông uống. Lát sau, khi chị rời đi, chiếc ghế ở giữa vẫn để trống. Bà Cúc bảo: "Ở nhà ngồi gần ông ấy nhiều rồi, lên đây để nhường cho người khác". Bà tươi còn hơn cả chồng. Khi ông lên bục phát biểu, bà nhắn con cháu: "Bảo ông nói ngắn thôi kẻo mệt". Rồi lại cười.

Đầu buổi lễ, nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên nói: "Chúng ta sẽ nghe chia sẻ của các nhà văn, nhà phê bình về Dế Mèn phiêu lưu ký và nếu điều kiện sức khỏe cho phép, nhà văn Tô Hoài sẽ có vài lời". Thực tế là, sức khỏe cho phép. Chỉ có điều, Tô Hoài đã nói về Dế Mèn cả cuộc đời này (nói thế thì hơi cường điệu, khoảng mấy chục năm nay thì chính xác hơn). Từ lâu rồi, đã đến lúc ông nghe mọi người nói. Nhìn Tô Hoài chống cằm, nhắm mắt, thậm chí cúi đầu che đi gương mặt khi lắng nghe, người ta hiểu tại sao các con ông ái ngại mỗi khi để bố ra ngoài. Không phải ông không vui. Trong các sự kiện, ông vui, nhưng khi ra về lại suy nghĩ rất nhiều.

Tôi nhớ một lời trong bài phát biểu của Tô Hoài: "Cảm ơn các đồng chí đã có lời khen ngợi". Đơn giản vậy thôi. Một nhà phê bình nổi tiếng từng nói, trong cuộc đời này, Tô Hoài dường như đã trải qua tất cả. Ông có rất nhiều thứ để viết, nhưng thường không nói nhiều.

"Có những nhà văn cả đời sống bằng một cuốn sách", nhà thơ Vũ Nho nói như vậy về Tô Hoài - Dế Mèn và các trường hợp tương tự.

(Theo TTVH)